Prawo Autorskie : prawa autorskie osobiste i majątkowe

Przedmiotem stosunków prawa autorskiego, podobnie jak i własności przemysłowej są utwory i inne dobra niematerialne. Jednakże w obu tych dziedzinach wyróżnia się ze względu na dominujący interes, jakiemu służy dane prawo podmiotowe, prawa majątkowe  a także prawa niemajątkowe.¹

Prawa osobiste zostały "dostrzeżone" i ukształtowane w judykaturze francuskiej, odnoszą się do sfery pozaekonomicznych interesów twórcy, powiązanych z utworem. Prawa te mogą mieć dla autora znaczenie gospodarcze, jednak schodzi ono na drugi plan. Możliwe jest w szczególnych wypadkach nadużycie prawa, a to w sytuacjach gdy twórca w sposób albo w zakresie odbiegającym od powszechnie przyjętego wykorzystuje swe zakazowe uprawnienia osobiste przede wszystkim dla uzyskania korzyści materialnych.²

Autorskie prawa osobiste w zasadzie nie stanowią przedmiotu regulacji dyrektyw UE. Nie podjęto też próby istotnej harmonizacji praw krajowych. ³.

Konwencja berneńska ujmuje autorskie prawa osobiste w art. 6 bis., który stanowi, że niezależnie od praw majątkowych twórcy przysługuje:

1. prawo dochodzenia autorstwa
2. prawo sprzeciwiania się wszelkiemu zniekształceniu, okaleczeniu lub innej zmianie oraz
3. prawo sprzeciwiania się wszelkiemu innemu działaniu na szkodę dzieła, które mogłoby przynieść ujmę jego czci lub dobremu imieniu.

Jako regułę przyjęto, że prawa osobiste winny być chronione co najmniej tak długo, jak prawa majątkowe. Środki ochrony praw osobistych pozostawiono poza przedmiotem regulacji konwencji. Art. 9 ust. 1 TRIPS wyłączył prawa osobiste z zakresu swej regulacji. Traktat WTC z 1996 r. nie zawiera własnej regulacji dotyczącej autorskich praw osobistych, jednak zobowiązuje strony do stosowania art. 1-21 konwencji berneńskiej.⁴.

Prawo polskie

a). Autorskie prawa osobiste

Prawodawca polski przewidział dualistyczną konstrukcję prawa autorskiego. Składają się nią nią uprawnienia osobiste i majątkowe. W porównaniu do treści autorskich praw majątkowych autorskie prawa osobiste są bardziej niedookreślone, ulegają, na co zwracał uwagę już S. Ritterman, pewnego rodzaju "fluktuacji" co do treści jak i co do intensywności wraz z przemianami społecznymi i kulturowymi. Niektóre z osobistych praw autorskich mogą występować w różnym nasileniu w stosunku do danych kategorii utworów⁵. Wyliczenie praw osobistych w art. 16 jest jedynie przykładowe, („w szczególności"). Autorskie prawa osobiste są doprecyzowywane, a nawet wprowadzane, w innych przepisach Prawa autorskiego (art. 56, art. 52 ust. 3, art. 32 ust. 2)⁶. Realizacja któregoś ze stypizowanych stanów z art. 16 pkt. 1–5, nie stoi na przeszkodzie dowodzeniu, że więź twórcy z utworem nie doznała naruszeń ⁷.

Podmiotem praw osobistych jest jedynie twórca - człowiek⁸. Prawa osobiste powstają na rzecz każdego autora. Ich podmiotami nie mogą być osoby prawne. Jednakże autor może postanowić, by po jego śmierci z powództwem o ochronę praw osobistych występowała osoba prawna czy też by jego prawa osobiste wykonywał podmiot inny niż osoba fizyczna. Również ustawa wskazuje w art. 78 ust. 4, że z powództwem o ochronę praw zmarłego autora może wystąpić stowarzyszenie twórców lub organizacja zbiorowego zarządzania, zatem osoby prawne⁹.

Ratio legis osobistych praw autorskich jest węzeł uczuciowy twórcy z dziełem. Można powiedzieć, że wieź owa jest emanacją osobowości twórcy. To vinculum spirituale może przybrać różne postaci. K.Czub posługuje sie tu ciekawą metaforą liny, składającej się z różnych włókien splecionych w jedną strukturę. Poszczególne prawa osobiste składają się na więź -pochodną faktu kreacji wartości niematerialnej. Chronionych wartości jest wiele, razem składają się na vinculum spirituale, więź autorską¹⁰.

Relacja autorska jest unikalna, jednak węzeł duchowy podmiotu z dziełem winien podlegać weryfikacji z wykorzystaniem modelu typowego twórcy z danej dziedziny, rozsądnego i racjonalnego, pozbawionego uprzedzeń i nadwrażliwości czy radykalizmu¹⁰. Zatem vinculum spirituale ulega obiektywizacji na potrzeby procesu stosowania prawa, odrywając się od sfery subiektywnych doznań i refleksji twórcy.

Autorskie prawa osobiste zaczynają istnieć w momencie ustalenia utworu. Interesy twórcy gdy utwór jest jeszcze in statu nascendi są chronione za pomocą regulacji KC dotyczącej ochrony dóbr osobistych¹¹.

Art. 16 wskazuje, że autorskie prawa osbiste chronią nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się czy zbyciu (znajdującą się extra commercium) więź twórcy z dziełem. Wcześniejsze ustawy polskie co prawa nie nawiązywały expressis verbis do tego rodzaju więzi, jednak już Stefan Ritterman pisał, że autorskie prawa osobiste chronią "węzeł uczuciowy" twórcy i dzieła przed bezprawnymi atakami, które mogłyby uczucia twórcy "zadrasnąć"¹². Więź osobista stanowi element sine qua non każdego autorskiego dobra osobistego chronionego prawami osobistymi odzwierciedlonymi w Prawie Autorskim. (ibidem).

Choć prawa autorskie oparte są na ścisłej więzi osobistej z utworem, to jednak autor może skutecznie zobowiązać się do niewykonywania wobec określonej osoby danego prawa osobistego, bądź zezwolić jej na wykonywanie tego prawa w jego imieniu. Brak tu zrzeczenia sie praw osobistych¹³. Jednak oświadczenia o zrzeczeniu się autorstwa przez rzeczywistego twórcę nie mogą wywrzeć skutku prawnego, również tego rodzaju umowy są ex lege nieważne. Podobnie rzecz się ma z tzw. guest autorship¹⁴.

Autorskie prawa osobiste, odmiennie niż autorskie prawa majątkowe, które trwają 70 lat po śmierci autora, nie są ograniczone czasowo. Widać tu odmienność również w stosunku do powszechnych praw osobistych. Autorskie prawa osobiste nie wygasają z chwilą śmierci autora. Chronią nieograniczoną w czasie więź twórcy z utworem. W praktyce owa duchowa więź stopniowo słabnie, co skutkuje postępującym zmniejszeniem intensywności ochrony prawnoautorskiej po śmierci twórcy. Można tu mówić o "erozji" tej ochrony¹⁵.

b). Autorskie prawa majątkowe

Majątkowe prawo autorskie jest cywilnym prawem podmiotowym o charakterze bezwzględnym. Prawo autoskie definiuje jego treść syntetycznie, zgodnie z polską tradycją legislacyjną. Obecnie obowiązująca ustawa nawiązuje wyraźnie do tzw. modelu własnościowego autorskiego prawa majątkowego, posługując się terminologią podobną do zastosowanej w art. 140 KC¹⁶.

Odwołanie się do modelu własnościowego nie oznacza jednak, że majątkowe prawo autorskie jest odmianą prawa własności. Mówi się o modelu własnościowym ze względu na to, że treść prawa autorskiego jest definiowana nie przez enumeratywne wyliczenie uprawnień, lecz w sposób otwarty, tak jak przy prawie własności - modelowym bezwzględnym prawie podmiotowym o najszerszym możliwym zakresie¹⁷.

Model własnościowy opiera się na domniemaniu, że prawo twórcy obejmuje wszelkie sposoby korzystania z utworu, które nie doczekały się wyraźnego wyłączenia z treści tego prawa. Obejmuje również rozporządzanie prawem i pobieranie z tego tytułu wynagrodzenia. Przyjęta przez Prawo Autorskie konstrukcja "własnościowa" ma służyć ochronie interesów autorów w warunkach szybkiego rozwoju nośników cyfrowych i innych urządzeń, ustawicznie kreujących nowe sposoby komunikacji, w tym komunikacji masowej i dostępnej dla bliżej nieokreślonego kręgu adresatów. Nowe sposoby eksploatacji utworów mają być "automatycznie" obejmowane zakresem wyłączności przysługującej twórcy, bez potrzeby nowelizacji. W ten sposób ukształtowane prawo autorskie ma sie cechować "rozprężliwością", podobnie jak własność -poszczególne ciężary i ograniczenia nie zmieniają jego istoty. Gdy odpadają, prawo autora wraca do pierwotnej, "szerokiej", postaci. Część doktryny ocenia takie rozwiązania pozytywnie.¹⁸

Art. 17, przyznając twórcy wyłączność korzystania z utworu i rozporządzania nim, wskazuje zarazem, że uprawnienia te przysługują na „wszystkich polach eksploatacji"¹⁹. W związku z tym należy pamiętac, że naruszeniem praw majątkowych autora jest jedynie działanie, będące ingerencją w zakres cudzego prawa wyłącznego (monopolu eksploatacyjnego)²⁰.

Prawo rozporządzania utworem obejmuje prawo rozporządzania uprawnieniami majątkowymi, a nie prawo rozporządzania utworem jako takim. Słowo "rozporządzanie" jest tu użyte w sensie nietechnicznym, nie dotyczy jedynie czynności rozporządzających tak jak je rozumie prawo cywilne. Prawo do korzystania z utworu wysłowione w art. 17 to przede wszystkim uprawnienie do podejmowania czynności faktycznych²¹.

Warto pamiętać, że traktowanie uprawnienia do wynagrodzenia jako składnika treści autorskiego prawa majątkowego (prawa wyłącznego) jest błędem. Podobnie jak co do innych praw wyłącznych, majątkowe prawo autorskie dotyczy tylko monopolu w zakresie korzystania z utworu. Możliwości zakres obrotu nim oraz, kwestia kiedy w razie jego ograniczenia podmiotowi prawa autorskiego przysługuje wynagrodzenie to odrębne zagadnienia, nie związane z definiowaniem autorskich praw majątkowych²².

Postulaty doktryny

Obecne jest w nauce  stanowisko, że wadą obecnego ujęcia jest brak wyraźnych granic autorskiego prawa majątkowego, co sprzyja jego „rozlewaniu się" na różnorodne, niedookreślone czynności, prowadząc do arbitralności. Model taki sprzyja ponadto wykładni, nadmiernie podwyższającej poziom ochrony prawnoautorskiej. Przyjęcie modelu własnościowego sprawia również problemy odnośnie analizy komplikujących się od strony technicznej form eksploatacji utworów. Krytycy koncepcji własnościowej uważają, że lepsza jest konstrukcja przyznająca twórcy maksymalnie szeroko ujęte uprawnienia do zwielokrotniania i rozpowszechniania²³.

Zdaniem Z. Okonia wartościowa jest koncepcja T. Targosza, zdaniem którego na autorskie prawo majątkowe składają się wszelkie istniejące w danym momencie pola eksploatacji. Prawo to jest sumą istniejących w danej chwili praw do korzystania z utworu na wszystkich znanych polach eksploatacji Za takim stanowskiem mają przemawiać i verba legis art. 17 jak i kwestie celowościowe. Zdaniem Z. Okonia z art. 17 wynika, że i wyłączność korzystania i rozporządzania utworem realizuje się jedynie w odniesieniu do pól eksploatacji. Nie można mówić o wyłączności w odniesieniu do jakiegoś wycinka uprawnień, czy też pewnych czynności, których nie można zaliczyć do żadnego z istniejących pól eksploatacji. Oprócz tego ujmowanie majątkowego prawa autorskiego jako sumy pól eksploatacji ułatwia konkretyzację treści i granic tego prawa²⁴.

O ile prawa majątkowe znajdują swe odpowiedniki choćby  w prawie rzeczowym,  to osobiste prawa autorskie mają charakter wyjątkowy. Autorskie prawa osobiste są ściśle związane z osobą twórcy. Prawa majątkowe w założeniu prawodawcy mają być przedmiotem obrotu, podobnie jak prawa rzeczowe. Jednakże w ujęciu całościowym prawo autorskie, zbudowane co prawda w oparciu o model prawa własności, jawi się de lege lata jak i w perspektywie historii prawodawstwa polskiego w tej dziedzinie, jako prawo, rzecz można, "nadwłasnościowe"²⁵. B. Gnela²⁶ zwraca uwagę, że przedmiotem ochrony prawa autorskiego winny być autorskie dobra osobiste, nie zaś autorskie prawa osobiste, o których mowa w art. 16. B. Gnela podkreśla też²⁷, że autorskie dobra osobiste, związane ze statusem twórcy utworu, nie są dobrami osobistymi w sensie art. 23 k.c.

Sokołowska uważa, że brak podstaw dla zrównywania prawa autorskiego z prawem własności. Pogląd o zasadniczej tożsamości tych praw winien zostać zrewidowany, a to za sprawą wzięcia pod uwagę zasadniczych różnic, wiodących ku, jak to określa Autorka, supremacji prawa autorskiego na prawem własności. Jej zdaniem władztwo na rzeczą (przedmiotem materialnym) nie może by zrównywane z prawem odnoszącym się do dobra biorącego swój początek w samej istocie człowieczeństwa²⁸.

1. S. Sołtysiński , Glosa do postanowienia SN z dnia 3 grudnia 2002 r., I CZ 163/02, OSP 2004/5, s. 60; por. np. J. Barta, Komentarz do art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2011, t. 1[↩]
2. S. Sołtysiński , Glosa do postanowienia SN z dnia 3 grudnia 2002 r., I CZ 163/02, OSP 2004/5, s. 60; por. np. J. Barta, Komentarz do art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2011, t. 1, Ibidem. Warto pamiętać, że prawa osobiste coraz częściej służą realizacji interesu majątkowego (J. Barta, R. Markiewicz, Erozja czy rozwój, Rzeczpospolita PCD 2002/1, s. 30[↩]
3. S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2014, t.  3[↩]
4. S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2014, t.  4[↩]
5. S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2014, t.  1[↩]
6. J. Barta, Komentarz do art. 16 op.cit., t.  12.[↩]
7. J. Barta, Komentarz do art. 16 op.cit., t.  12., t.  13, podobnie wyr. SA w Krakowie z 29 X 1997 r., I ACa 477/97.[↩]
8. Zob. J. Barta, Komentarz do art. 16 op.cit., t.  8.[↩]
9. S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 16 op.cit. , t.  5.[↩]
10. Por. K. Czub, O konstrukcji intelektualnych dóbr osobistych, ZNUJ 2012/1, s. 19-42.[↩][↩]
11. J. Barta, Komentarz do art. 16... t.  2[↩]
12. S. Ritterman, Komentarz…, s. 77 za: S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 16 ...,  t.  18.[↩]
13. J. Barta, Komentarz do art. 16.... , t.  4; podobnie SA w Warszawie w wyr. z 14 V 2007 r., I ACa 668/06, OSA 2008, z. 12, poz. 39.[↩]
14. K. Czub, Ghostwriting jako zjawisko prawne, PiP 2012/11, s. 32-46.[↩]
15. S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 16 ..., t.  8.[↩]
16. E. Traple, Komentarz do art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2011 t.  1-2; Z. Okoń, Komentarz do art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SIP LEX 2014, t.  1.[↩]
17. Z. Okoń, Komentarz do art. 17..., t.  2.[↩]
18. Z. Okoń, Komentarz do art. 17..., t.  2; jednak vide niżej, pkt. III.[↩]
19. Z. Okoń, Komentarz do art. 17 ..., t.  5.[↩]
20. J. Barta, R. Markiewicz, Glosa do wyroku SN z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1139/97, OSP 2000/2, s. 24 i n.; por. też o Internecie jako polu eksploatacji: W. Bergier, Mp3 - muzyczne piractwo?, TPP 2000/3, s. 77-84.[↩]
21. E. Traple, Komentarz do art. 17...,  t.  2.[↩]
22. J. Barta, R. Markiewicz, Glosa do wyroku SN z dnia 20 maja 1999 r., .... op.cit.[↩]
23. Z. Okoń, Komentarz do art. 17..., t.  3.[↩]
24. Z. Okoń, Komentarz do art. 17..., t.  6.[↩]
25. D. Sokołowska, Opinia prawna z dnia 22 stycznia 2015 r. sporządzona dla Stowarzyszenia Autorów ZAiKS, PUG 2015/8, s. I-XXXII.[↩]
26. Uwagi o specyfice autorskich dóbr osobistych oraz koncepcji ich ochrony (na przykładzie prawa do autorstwa utworu), RPEiS 2015/2, s. 35-45.[↩]
27. Tamże.[↩]
28. D. Sokołowska, Opinia prawna... op.cit..[↩]