Kredyty frankowe,  ochrona dłużnika i klauzule abuzywne - spojrzenie na aktualne orzecznictwo i poglądy doktryny

Kancelaria Adwokacka Jakubowska-Zawada, w ramach specjalizacji w sprawach dotyczących "kredytów frankowych" w niniejszym artykule zwraca uwagę na poważne zagrożenie interesów konsumenta wynikające z przewidzianych w umowach, nazywanych kredytem frankowym, klauzulach indeksacyjnych, pozwalających bankowi na uznaniowe kształtowanie kursu waluty określającego wysokość rat kredytowych. Omawiamy orzecznictwo TSUE i Sądu Najwyższego odwołujące się do mechanizmów ochrony konsumenta-kredytobiorcy przewidzianych w prawie UE i prawie polskim. Zwracamy uwagę m.in. na los umowy kredytowej po wyeliminowaniu z niej niedozwolonych postanowień oraz na wymagania stawiane bankom przy redakcji wzorców umów.

Kredyty Frankowe - definicja

Każda umowa kredytu należy do szerszej kategorii czynności prawnych konsensualnych czyli dochodzących do skutku dzięki złożeniu przez strony zgodnych oświadczeń woli (solo consensu). Wobec tego, do ważność i skuteczności umowy nie jest konieczna np. wypłata pieniędzy lub ustanowienie hipoteki albo zastawu. Interesująca nas umowa jest ponadto umową dwustronnie zobowiązującą i odpłatną. Wzajemny charakter umowy kredytu wciąż budzi kontrowersje ¹

De lege lata prawną definicję kredytu znajdziemy w art. 68 ust. 1 Prawa bankowego ². Zgodnie z tym przepisem, zawierając umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy sumę pieniędzy na określony w umowie czas i na określony w tejże cel. W konsekwencji, bank – kredytodawca bierze na siebie zobowiązanie do nieżądania zwrotu środków przez określony w postanowieniach umowy okres, zaś kredytobiorca zobowiązuje się, że będzie korzystał z udostępnionej sumy wyłącznie na warunkach, które określa umowa. Oczywiście oprócz tego kredytobiorca zobowiązuje się do zwrotu sumy wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami, w oznaczonych w umowie kredytowej terminach. Ponadto, umowa nakłada na podmiot korzystający z kredytu obowiązek zapłaty prowizji. 

Umowa kredytu bankowego winna mieć formę pisemną ³ , jednakże prawo nie przewiduje sankcji nieważności; w razie braku wymaganej formy, zastosowanie znajdzie art. 74 k.c. ⁴, w tym dotyczący sporu konsumenta z przedsiębiorcą § 2 tego przepisu. 

Stronami umowy kredytu są:

1. bank w rozumieniu Prawa bankowego lub SKOK ⁵
2. kredytobiorca/y - osoby fizyczne, prawne, podmioty wyposażone w zdolność prawną (zw. spółki osobowe).

Stroną interesującego nas „kredytu frankowego” są jednak wyłącznie osoby fizyczne zawierające umowę kredytową jako konsumenci. Konsumenta definiuje art. 22 (1) k.c. Zgodnie z tym przepisem, za konsumenta uważać należy osobę fizyczną, która dokonuje z przedsiębiorcą czynności prawnej, która nie jest bezpośrednio związana z prowadzoną przez tą osobę fizyczną działalnością zawodową (profesjonalną) lub działalnością gospodarczą⁶.

W judykaturze punktem odniesienia jest jednolity model „typowego konsumenta”. Nie ma znaczenia zawód i wykształcenie strony konkretnej umowy, występującej w konkretnym procesie sądowym. Również osoby dysponujące wiedzą prawną i ekonomiczną (adwokat, analityk, bankier) są traktowane w toku procesu tak jak „modelowy”, „przeciętny” konsument ⁷, a co za tym idzie cieszą się przywilejami prokonsumenckimi.

Każda umowa kredytu, w tym kredytu konsumenckiego, powinna określać przede wszystkim:

1. jej strony, 
2. kwotę i walutę kredytu, 
3. cel jego udzielenia i 
4. termin spłaty 
5. wysokość oprocentowania i prowizji (jeżeli ją zastrzeżono) na rzecz banku. 

W praktyce konieczne jest też wskazanie sposobów zabezpieczenia spłaty kwoty postawionej do dyspozycji kredytobiorcy (poręczenie, hipoteka, zastaw, weksel itp.). Podkreślmy w tym miejscu, że odmiennie niż pożyczka, kredyt jest udzielany jedynie na określony, wskazany w umowie, cel (np. nabycie mieszkania, remont domu, kupno koparki), jego przedmiotem mogą być wyłącznie pieniądze, a umowa jest zawsze odpłatna i terminowa (udzielenie kredytu przez bank następuje na czas określony w kontrakcie, np. rok).

W doktrynie podkreśla się, że kredytobiorca jest uprawniony, lecz nie zobowiązany, do korzystania z kredytu udzielonego przez bank ⁸. Art. 69 ust. 1 Prawa bankowego wskazuje, że bank nie ma prawa domagania się od kredytobiorcy zwrotu sumy przekraczającej kwotę, którą oddał do jego dyspozycji⁹. Czym innym jest zapłata prowizji, odsetek, marży itd.

Kredyty Frankowe - pojęcie abstrakcyjne i realne obciążenia

Zwróćmy uwagę, że de lege lata próżno szukać legalnej definicji kredytu denominowanego i indeksowanego, choć ustawy, w tym Prawo bankowe, posługują się jednym i drugim określeniem. Wobec tego, należy odwołać się do praktyki gospodarczej, w tym terminologii używanej w bankowości i ekonomii. 

Judykatura oraz praktyka finansowa przez kredyt indeksowany rozumie kredyt, którego suma jest wyrażana i wypłacana w złotówkach a przy tym indeksowana do waluty obcej (zwykle CHF, choć zdarzają się kredyty indeksowane np. do jenów albo euro). W praktyce, w dniu wypłaty, sumę przeliczano z waluty polskiej na szwajcarską, by zaksięgować ją jako saldo zadłużenia. Raty przeliczano z franków na złotówki, za każdym razem punktem odniesienia była tabela kursów banku-kredytodawcy ¹⁰). W realiach rynkowych kredyt denominowany to kredyt, którego kwota jest wyrażona i wypłacona w pieniądzu obcym. Innymi słowy jest to tzw. kredyt „czysto walutowy”. Zaznaczyć należy, że mianem kredytu denominowanego bankierzy i judykatura określają również kredyt, w którym wypłata następuje w złotówkach, jednak jej wysokość obliczyć należy odwołując się do kursu nabycia waluty zagranicznej, który obowiązywał w banku w dniu uruchomienia kredytu ¹¹. W takim kredycie waluta obca nie stanowi li tylko miernika waloryzacji przewidzianej w umowie, lecz rzeczywiście wyraża wartość zobowiązania pieniężnego¹².

Godzi się przypomnieć, że w obu typach kredytu ryzyko dynamicznych zmian kursu waluty obcej sprawia, że kredytobiorca może być zmuszony do spłaty kwoty znacznie wyższej niż ta, którą otrzymał od banku. Z interesem konsumenta kolidowały również podwójne klauzule waloryzacyjne stosowane przez banki ¹³. Istotą tych klauzul było to, że bank swe zobowiązanie ustalał wedle kursu kupna danej waluty z dni wypłaty kredytu (transzy). Zobowiązanie drugiej strony tenże bank –iudex in sua causa - przeliczał według kursu sprzedaży, zatem z natury rzeczy kursu wyższego ¹⁴. Zarówno w kredycie indeksowanym jak i denominowanym, dłużnik banku ma obowiązek uiszczania rat w złotówkach, jednak w oparciu o klauzulę przeliczeniową, zgodnie z aktualnym kursem sprzedaży waluty określonym przez kredytującego. Stąd dodatkowy zarobek banku na tzw. spreadach czyli różnicach kursu nabycia i zbycia walut, de facto „zamaskowanej” czy celowo niedookreślonej w umowie z konsumentem prowizji od sprzedaży mu waluty przez kredytujący go bank ¹⁵. Dopuszczalność zastrzegania spreadu walutowego wynikała w pośredni sposób z treści art. 22 ustawy o kredycie konsumenckim z r. 2011 w brzmieniu obowiązującym aż do 22 lipca r. 2017¹⁶ . Przepis przewidywał jednakże obowiązek zaliczenia pobieranego przez bank spreadu do całkowitego kosztu kredytu i podania konsumentowi przed podpisaniem przezeń umowy kredytowej informacji o wpływie spreadu na wysokość kredytu i rat kapitałowo-odsetkowych. Brak wymaganego ustawą uwzględnienia pobieranego spreadu był w judykaturze uznawany za wprowadzenie drugiej strony umowy w błąd¹⁷.

Klauzula indeksacyjna sprawia, że umowa kredytu lub pożyczki zmienia swój charakter. Zwracana kwota nie będzie nigdy równa kwocie otrzymanej, bowiem obowiązek zwrotu obejmuje kwotę stanowiącą wynik przeliczenia równowartości kwoty otrzymanej według określonego w umowie miernika wartości (zwykle: waluty obcej). Tak obliczona równowartości jest podstawą wyliczenia sumy długu, wysokość rat oraz odsetek. Wobec tego, saldo po kilkunastu latach spłat rat kredytowych okazuje się wyższe niż otrzymany kredyt¹⁸. Właśnie to jest przyczyną ciężkiego położenia konsumentów, którzy zdecydowali się na „kredyty frankowe”. 

Judykatura od dłuższego czasu uznawała klauzule umowne pozwalające na arbitralne ustalanie przez banki kursów walut służących do obliczania długu kredytobiorcy – konsumenta za tzw. postanowienia abuzywne. Remedium miała być nowelizacja Prawa bankowego z 29. VII 2011 r. (Dz. U. nr 165, poz. 984), tzw. ustawa antyspreadowa. Dzięki niej pojawił się wymóg umieszczenia w umowie o kredyt indeksowany lub denominowany w walucie obcej szczegółowych zasad określania sposobu i terminów ustalania kursu wymiany walut w oparciu o który jest m.in. obliczana kwota kredytu i jego transz a także rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę zagraniczną wypłaty lub spłaty kredytu (art. 69 ust. 2 pkt 4a Pr. Bank). Duże znaczenie miało przyznanie kredytobiorcy prawa spłaty rat kapitałowo-odsetkowych w walucie obcej (zob. art. 69 ust. 2 Pr. Bank). Trzeba zaznaczyć, że omawiana tu nowelizacja Prawa bankowego nie pociągała za sobą sanacji nieważnych postanowień umów kredytowych. Ta „zachowana” nieważność ma duże znaczenie praktyczne, bowiem sąd uwzględnia ją z urzędu¹⁹. Art. 4 nowelizacji dopuszcza jednak „niwelowanie” przez konsumentów klauzul abuzywnych znajdujących się w umowach, które zostały zawarte nim ustawa zmieniająca Prawo bankowe weszła w życie. Przy wykładni przepisów należy baczyć na ratio legis nowelizacji, którym jest utrzymanie w mocy funkcjonujących już kredytów denominowanych, jednak na nowych, prokonsumenckich, zasadach²⁰. Niezależnie od zmian litery prawa, w orzecznictwie mechanizm arbitralnego, w pełni swobodnego ustalania przez bank kursów walut determinujących wysokość zobowiązania dłużnika z umowy kredytu uznano za oczywiście godzący w dobre obyczaje, a przy tym rażąco naruszający interes prawny konsumentów. Postanowienia umowy kredytowej bez jednoznacznej treści, a co za tym idzie otwierające „furtkę” do samowoli banku uznano za abuzywną w sensie art. 385 (1) k.c.²¹. Nasuwa się tu na myśl dawna paremia fraus latet in generalibus. 

Volenti non fit iniuria (chcącemu nie dzieje się krzywda) ?

Kredytobiorcy zwykle wskazywali we wniosku kredytowym, że walutą kredytu winien być frank szwajcarski, tym samym wyrażali swe życzenie by kredyt został rzeczywiście przyznany właśnie w tej walucie²². Pobudką były atrakcyjne warunki spłaty. Pojawia się jednak pytanie o to, czy przed złożeniem wniosku kredytowego zainteresowani konsumenci zostali pouczeni w odpowiedni sposób, tak by poprawnie zrozumieli warunki kredytowania, o które zabiegali²³. Sądy pierwszej instancji przyjmują nieraz, że bank sformułował postanowienia stosowanego przez siebie wzorca w sposób prosty i zrozumiały, gdyż jego pracownicy uprzedzili o ryzyku kursowym a konsumenci otrzymali (przynajmniej formalnie) odpowiedź na pytania o dodatkowe koszty. Sądy czasami zaznaczają też, że kredytobiorca miał już pewne doświadczenie, gdyż już korzystał z kredytów „frankowych” albo że korzystał z porad u profesjonalnych doradców²⁴. Odmiennie orzekają sądy apelacyjne, które jasno wskazują, że obowiązek banku nie może być zredukowany do formalnego pouczenia o ryzyku kursowym, a w konsekwencji wzroście wysokości rat. Takie ujęcie narusza art. 4 ust. 2 Dyrektywy²⁵. Postanowienia umowne są rzeczywiście przejrzyste, gdy wspomniany na wstępie „typowy”, „modelowy” konsument może oszacować konsekwencje ekonomiczne umowy, a następnie podjąć świadomą i rozważną decyzję²⁶

Po wejściu w życie omawianej nieco wyżej ustawy „antyspreadowej” z 29 lipca 2011 r., konsumenci-kredytobiorcy zyskali uprawnienie do spłaty kredytu w walucie obcej bez szkodzących im przeliczeń dokonywanych uznaniowo przez banki. Często aneks zawierano odwołując się do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE²⁷. oraz polskiego SN²⁸, który przyjął, iż konsument jest uprawniony do udzielenia ex post „świadomej, wolnej i wyraźnej”, a zatem nie budzącej wątpliwości, zgody na postanowienie niedozwolone, a w konsekwencji  jest władny jednostronnie uczynić je skutecznym. Mimo to, aneksy zawierane po nowelizacji z r. 2011 nie wyeliminowały arbitralności banków w ustalaniu kursów przeliczenia waluty²⁹. Problem wykorzystywania dominującej pozycji rynkowej w zły sposób nadal pozostawał aktualny.

Stwierdzanie abuzywności klauzul walutowych – remedium dla „frankowiczów”

Generalną definicję klauzul abuzywnych³⁰  znajdziemy w art. 385 (1) k.c. Zgodnie z nim, postanowienia umowy z konsumentem, które nie są uzgodnione z nim indywidualnie, nie są dlań wiążące, jeśli kształtują jego prawa i obowiązki sprzecznie z dobrymi obyczajami³¹, a przy tym rażąco naruszają jego interesy. Rażące naruszenie interesów konsumenta to tyle, co wywołanie nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowiązków ex contractu, którego efektem jest niekorzystne ukształtowanie sytuacji ekonomicznej konsumenta połączone z jego nierzetelnym traktowaniem³². Wskażmy w tym miejscu, że zastosowane w art. 385 (1) § 2 k.c. sformułowanie „nie wiąże konsumenta” oznacza bezskuteczność danej klauzuli ex tunc, uwzględnianą przez sąd z urzędu³³.

Klauzule abuzywne są też zwane niedozwolonymi postanowieniami umownymi. De lege lata nie chodzi tu o postanowienia kontraktu określające główne świadczenia obu stron, w tym wynagrodzenie albo cenę (uiszczane przez konsumenta), jeśli sformułowane zostały jednoznacznie (art. 385 (1) § 1 k.c.). Brak związania abuzywnym postanowieniem nie sprawia, że upada cała umowa: strony są związane nią w pozostałym zakresie (art. 385 (1) § 2 k.c.). Ocena zgodności danego postanowienia z dobrymi obyczajami następuje w oparciu o stan rzeczy z momentu zawarcia umowy. Sąd bierze pod uwagę nie tylko samą treść kontraktu, lecz i okoliczności zawarcia go oraz inne umowy powiązane funkcjonalnie i gospodarczo z ocenianym aktem³⁴. Stan rzeczy z chwili zawarcia umowy decyduje również o tym, czy kredytobiorca działał jako konsument, zasadnicze znaczenie ma tu cel kredytowania³⁵ Jeśli okaże się, że w momencie zaciągania „kredytu frankowego” dłużnik banku nie działał jako konsument³⁶, nie znajdą zastosowania ochronne przepisy unijne i krajowe. Jednakże nie oznacza to, że nierównowaga stron umowy ostanie się, a zwłaszcza że jednostronne, uznaniowe obliczanie kursu waluty przez bank będzie uznane za zgodne z prawem³⁷.

Jak wskazuje expressis verbis Kodeks cywilny, postanowienia nieuzgodnione indywidualnie to takie klauzule kontraktowe, na które konsument nie miał realnego (rzeczywistego) wpływu (art. 385 (1) § 3 k.c.). Duże znaczenie ma sprzyjający w praktyce konsumentowi rozkład ciężaru dowodu: indywidualne wynegocjowanie danej klauzuli winno być dowiedzione przez tego, kto się na tę okoliczność powołuje (art. 385 (1) § 4 k.c., odzwierciedlający zasadę ei incumbit probatio, qui dicit, non qui negat). Dodajmy, że rzeczywisty wpływ to tyle, co możliwość skutecznego oddziaływania na sformułowania tworzące umowę. Samo to, że konsument znał treść danej klauzul i ją rozumiał nie oznacza, że miało miejsce indywidualne jej uzgodnienie. Postanowienia negocjowane indywidualne to także te, które znalazły się w umowie, gdyż zaproponował je konsument³⁸.

Umowy kredytowe mają w przeważającej mierze charakter typowych umów adhezyjnych, zawieranych wedle ustalonego wzorca, bez negocjacji. W takich sytuacjach ustawodawca przewidział w interesie konsumentów domniemanie braku indywidualnego uzgodnienia postanowień umowy. Wzorce umowne to tyle, co wszelkie klauzule umowne, które są opracowane jednostronnie przez podmioty (zwłaszcza przedsiębiorców), które zawierają wiele umów (na masową skalę) na identycznych warunkach. By obalić wspomniane ustawowe domniemanie, bank winien dowieść przed sądem, że postanowienia konkretnej umowy kredytowej przewidujące odesłanie do tabeli kursów walut obcych były przedmiotem negocjacji z kredytobiorcą³⁹.

Sprzeczność klauzuli kontraktowej, w tym interesującej nas klauzuli indeksacyjnej lub denominacyjnej, z dobrymi obyczajami oraz naruszanie przez nią interesów konsumenta pociąga za sobą częściową bezskuteczność umowy. Ta bezskuteczność następuje ex lege, dotyczy jedynie postanowień o abuzywnym charakterze, a przy tym działa wstecz (ex tunc).⁴⁰. Trybunał UE przyjmuje, że konsument może sprzeciwić się bezskuteczności ex tunc, zachowując autonomię w zakresie decydowania o optymalnym w swej ocenie rozstrzygnięciu⁴¹.

Ponieważ niedozwolone postanowienie umowne jako pozbawione z mocy prawa skutków nie wiąże konsumenta, nie wynikają zeń żadne zobowiązania. To, co konsument świadczył drugiej stronie jest świadczeniem nienależnym⁴². Spełnienie świadczenia, którego wysokość określono w oparciu o klauzule abuzywnie nie może być postrzegane jako przeszkoda dla oceny abuzywności przez sąd jako bezprzedmiotowej⁴³. Tym samym odpowiedź na pytanie, czy można pozwać bank już po spłacie całego „kredytu frankowego” staje się dość oczywista⁴⁴.

Klauzula indeksacyjna a świadczenia stron kredytu frankowego

Na wstępie wskażmy, że aby można było uznać dane postanowienie kontraktu za abuzywne, konieczne jest stwierdzenie, że: mamy do czynienia z postanowieniem, w którym brak określenia głównych świadczeń stron lub dane postanowienie określa te świadczenia w sposób niejednoznaczny⁴⁵.

Sąd Najwyższy zwykle dokonuje charakterystycznego rozróżnienia i uznaje, iż klauzula indeksacyjna umowy kredytu, która pozwala bankowi na przeliczenie sumy wykorzystanego kredytu względem waluty zagranicznej (klauzula spreadu walutowego) nie określa głównych świadczeń stron w sensie art. 385(1) k.c.  

Oprócz tego, SN przyjmuje, iż kształtuje ona dodatkowy, przewidziany w umowie, mechanizm indeksacji świadczeń głównych. Oczywiście ów mechanizm wywiera wpływ na wysokość świadczenia głównego, jednakże nie określa go, lecz jedynie (współ-)kształtuje sposób określenia⁴⁶. Można lapidarnie stwierdzić, że klauzula waloryzacyjna czy indeksacyjna wpływa na saldo kredytu, lecz go nie określa⁴⁷.

Nie budzi wątpliwości, że spod kontroli sądowej nie mogą być wyłączone nietransparentne klauzule kontraktowe. W związku z wykładnią art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 Trybunał UE wskazał, że wymóg ujęcia warunku umownego w prosty i zrozumiały sposób oznacza, że dana klauzule powinna być zrozumiała dla konsumenta nie tylko w perspektywie reguł gramatycznych w aspekcie formalnym,. Powinna również przejrzyście prezentować działanie mechanizmu wymiany waluty obcej, ujęte in concreto oraz związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych klauzulach dotyczących uruchomienia kredytu, a zatem być zrozumiała w aspekcie merytorycznym. Konsument powinien móc oszacować dotykające jego interesów konsekwencje gospodarcze przedstawionej mu przez bank umowy kredytowej⁴⁸.

Wyrok TSUE i dalsze losy umowy kredytowej oczyszczonej z klauzul niedozwolonych

Trybunał Sprawiedliwości przyjmuje, że uznanie klauzuli indeksacyjnej za abuzywną i bezskuteczną w rozumieniu dyrektywy 93/13 i art. 385 k.c. pociąga za sobą fikcję prawną uznania jej za niebyłą. Wyeliminowanie jej z umowy kredytu nie wywiera zatem wpływu na węzeł prawny wynikający z pozostałej, ważnej i skutecznej części umowy, o ile nie traci ona sensu gospodarczego, a jej konstrukcja pozwala na dalsze funkcjonowanie w obrocie⁴⁹. Innymi słowy, „skorygowana” umowa musi być wykonalna bez naruszania interesu konsumenta⁵⁰. Powstałą w niej „lukę” należy wypełnić w sposób korzystny dla konsumenta: w grę wchodzi stosowanie ius dispositivum dotyczącego umowy danego typu tak, by zapewnić równowagę kontraktową stron⁵¹. Wydaje się, że dopuszczalne jest też korzystanie z analogia legis i analogia iuris oraz odwołanie się do ustalonych zwyczajów⁵².

Na zakończenie chcemy zauważyć, że co prawda oceny wpływu nieuczciwych klauzul umownych na interes konsumenta dokonuje sąd w momencie orzekania (rozstrzygania sprawy), jednakże decydujące znaczenie ma wola konsumenta⁵³ Jeżeli ten uzna, że korzystne dlań jest unieważnienie (stwierdzenie nieważności) umowy w całości, utrzymanie jej w mocy nie jest dopuszczalne⁵⁴, ne eat iudex ultra petita partium. Po stwierdzeniu nieważności, strony zyskują uprawnienie do żądania zwrotu tego, co świadczyły wykonując nieważny kontrakt (art. 410 § 1 w zw. z art. 405 k.c.⁵⁵). Ponadto, konsument może żądać, by bank wniósł o wykreślenie hipoteki zabezpieczającej spłatę kredytu lub wydał zaświadczenie niezbędne to takiego wykreślenia. W razie biernej postawy banku, konsument staje się uprawnionym do wytoczenia powództwa opartego na art. 10 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece⁵⁶.

1. Zob. zwięźle np. J. Rodek-Kletlińska, Umowa kredytu bankowego, także frankowego, to umowa wzajemna https://tiny.pl/cmkxv (dostęp: 18.06.2023).[↩]
2. Tekst jedn.: Dz. U. z 2022 r., poz. 224.[↩]
3. Art. 69 ust. 2 Pr. bank.[↩]
4. Kodeks cywilny, tekst jedn.: Dz. U. 2022, poz. 1360.[↩]
5. Zob. art. 3 Ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, tekst jedn.: Dz. U. z 2022 r., poz. 924.[↩]
6. Zasadnicze znaczenie ma tu cel kredytowania, por. art. 2 pkt. B dyrektywy UE 93/13, zgodnie z którym za konsumenta uważa się „każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem” (za: https://tiny.pl/cmkxz , dostęp: 18.06.2023).[↩]
7. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń z tzw. umów kredytów frankowych w praktyce i w orzecznictwie według stanu prawnego na dzień 1 maja 2023 r. (niepublikowane materiały szkoleniowe), s. 17.[↩]
8. Ibidem, s. 5.[↩]
9. Ibidem.[↩]
10. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 5; zob. również np. zwięzłe opracowanie A. Reicha pt. Kredytów walutowych portret własny. Raport Klubu Odpowiedzialnych Finansów przy EKF, https://tiny.pl/cmkx3 (dostęp: 18.06.2023[↩]
11. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…,, s. 5.[↩]
12. Ibidem ze zwróceniem uwagi, że w realiach polskiego rynku kredytów konsumenckich kredyty denominowane („prawdziwe” kredyty walutowe) należały do mniejszości, banki nie miały nawet dostatecznych ilości obcych walut by swobodnie udzielać takich kredytów (ibidem). Ofertą kredytów walutowych sensu proprio nie byli też zainteresowani konsumenci, poszukujący rozwiązań tańszych od „typowych” kredytów w złotówkach, zob. np. Alexander Fleischman, Frankowa fala uderzy w banki, Gazeta Prawna nr 1/2020, https://tiny.pl/cmkmh (dostęp: 18.06.2023) oraz J. Czabański, T. Konieczny, M. Korpalski, Przewodnik frankowicza, Wolters-Kluwer, Warszawa 2022 (drugie wydanie), s. 32-68 i passim.[↩]
13. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 6.[↩]
14. Vide z nowszych prac np. A. Grebieniow, K. Osajda, Kredyty walutowe. Węzłowe zagadnienia (seria Studia i analizy Sądu Najwyższego, materiały naukowe, tom VII, Biuro Studiów i Analiz SN, Warszawa 2019 r., https://tiny.pl/cmkmq (dostęp: 18.06.2023), s. 13-17 i passim; oraz J. Czabański, Walutowe klauzule waloryzacyjne w umowach kredytów hipotecznych. Analiza problemu, Palestra 6/2016, s. 63-82; https://tiny.pl/cmkmx (dostęp: 18.06.2023), obie pozycje powołane np. w: H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 6.[↩]
15. Ibidem, z podkreśleniem, że klauzule indeksacyjne obciążały dłużnika banku w praktyce nieograniczonym ryzykiem zmian kursu, prowadzącym nawet do ekonomicznego, de facto, przekroczenia progowej wysokości odsetek maksymalnych (vide np. M. Burzyńska, Ustawa antyspreadowa w: W. Góralczyk (red.), Problemy współczesnej bankowości. Zagadnienia prawne, Wolters-Kluwer, Warszawa 2014, s. 100-119 i n. oraz J. Czabański, Walutowe klauzule…, op.cit., s. 65, który przypomina, że „wahania kursów walutowych powodują, że w praktyce niemożliwe jest aby kredytobiorca oddał w złotych dokładnie kwotę wykorzystanego kredytu, lecz zawsze będzie to suma mniejsza lub większa. Cecha ta stanowi znaczące odejście od ustawowej konstrukcji kredytu (a także pożyczki), której elementem przedmiotowym jest obowiązek zwrotu kwoty otrzymanej. (…) Włączenie klauzuli waloryzacyjnej [albo indeksacyjnej -RM] (…) wywołuje szereg komplikacji prawnych (…) w tym obarczenie kredytobiorcy nieograniczonym ryzykiem kursowym (…) wreszcie skutkuje rażącym naruszeniem interesów konsumenta przez narzucenie nieuczciwego postanowienia umownego. (…).[↩]
16. Dz.U. 2011 poz. 715; zob. historię zmian np. w sejmowym serwisie ISAP: https://tiny.pl/cmkmg (dostęp: 18.06.2023).[↩]
17. Por. wyr. SN z 11 XII 2019 r., V CSK 382/18 oraz H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 6.[↩]
18. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 6-7, aprobująca pogląd J. Czabańskiego (op.cit. s. 68-69), że klauzula indeksacyjna w takim kształcie, z jakim mamy do czynienia w aktualnej praktyce, sprawia, że umowa przestaje być umową kredytu w sensie art. 69 Pr. bank., a staje się umową nienazwaną.[↩]
19. Por. np. wyr. SN z 4 IV. 2019 r., III CSK 159/17 oraz H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 7.[↩]
20. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 7, por. ponadto sprzed nowelizacji: wyr. SN z 25. III 2011 r., IV CSK 377/10 oraz z 29. IV 2015 r., V CSK 445/14).[↩]
21. Zob. np. wyr. SN z 22. I. 2016 r., I CSK 1049/14, OSNC 11/2016, poz. 134.[↩]
22. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 8.[↩]
23. Ibidem next.[↩]
24. Ibidem, s. 9.[↩]
25. Zob. np. uzasadnienie wyr. SA w Warszawie z 4 XII 2019 r., I ACa 442/2018 oraz wyroki TS UE z 30 IV 2014 r., C 26/13, Árpád Kásler i z 20 IX 2017 r., C 186/16, cytowane m.in. przez H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 9.[↩]
26. Por. np. uzasadnienie cyt. wyżej wyr. SA w Warszawie z 4 XII 2019 r., I ACa 442/2018.[↩]
27. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 31, wskazująca m.in. na wyr. z 21 II 2012 r, C-472/11, Csaba Csipai, pkt 31 i 35.[↩]
28. Wyr. z 14 VII 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 7-8 2018, poz. 79, uchwała z 20 VI 2018 r., III CZP 29/17, OSNC 1/2019, poz. 2.[↩]
29. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, s. 31.[↩]
30. Słowo „abuzywny” trafiło do współczesnej polszczyzny za pośrednictwem aktów prawa europejskiego (ang. i franc. słowo abusive – krzywdzący, nadużywający swej pozycji, obrażający kogoś (por. np. sexual abuse, child abuse itp.). Po łacinie abusus to tyle co zużycie czegoś (stąd np. prawo właściciela do używania rzeczy aż do jej zużycia – ius utendi et abutendi) lub niewłaściwe użycie, nadużycie, np. prawa (stąd male nostro iure uti non debemus). [↩]
31. O wykładni tego pojęcia zob. z nowszych orzeczeń np. dotyczący rażącej nierówności świadczeń w transakcjach opcji walutowych między przedsiębiorcami wyr. SN z 19 IX 2013 r., I CSK 651/12, OSNC 2014, poz. 76.[↩]
32. Zob. np. dotyczący umów ubezpieczenia wyr. SN z 30 IX 2015 r., I CSK 800/14, oraz dotyczący uznania postanowień wzorca umownego za niedozwolone klauzule umowne wyrok SN z 27 XI 2015, I CSK 945/14.[↩]
33. Zob. wyroki TS UE z 26 X 2006, C. 243/08 oraz z 1 X 2015 r., C – 34814 a także uchwałę SN z 29 VI 2007 r., III CZP 62/07 i wyrok SN z 30 V. 2014 r., III CSK 204/13.[↩]
34. Tak np. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 10.[↩]
35. Ibidem oraz np. uzasadnienie wyr. SN z 30 V. 2014 r., III CSK 204/13 oraz uchwałę SN z 20 VI 2018 r., III CZP 29/17 w związku z verba legis art. 385 k.c.[↩]
36. Np, bank kredytował nabycie lokalu biurowego lub samochodu służbowego.[↩]
37. Por. np. dotyczącą jednostronnej, arbitralnej zmiany umowy rachunku bankowego wciąż aktualną uchwałę SN z 22 V. 1991 r., III CZP 15/91, OSNC 1/1991, poz. 1 oraz np. wyroki SO w Warszawie: z 30 X. 2018 r., XXIII Ga 986/18 a także z 12 II 2019, XXIII Ga 2422/18 (https://tiny.pl/cmkmt (dostęp: 18.06.2023). Sądy okręgowe zasadnie kwalifikują tego typu postanowienia, przypominające societas leonina, jako nieważne w świetle art. 58 § 1 kc. W zw. z art. 358 § 1 k.c., w pozostałym zakresie orzekają o ważności umów, przede wszystkim odwołując się do zasady nominalizmu (H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 14).[↩]
38. Zob. np. wyr. SA w Białymstoku z 8 VIII 2019 r. I ACa 79/2019.[↩]
39. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 8-9 oraz np. wyr. SA w Szczecinie z 14 V. 2015 r., I ACa 16/15; por. również art. 3 ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13/EWG; https://tiny.pl/cmkxz (dostęp: 18.06.2023).[↩]
40. Por. uchwałę SN z 20 VI 2018 r., III CZP 29/17 oraz wyrok SN z 15 VII. 2018 r., III CSK 803/16.[↩]
41. Wyroki TS UE z 4 VI 2009 r., C 243/08, Pannon GSM oraz z 21 II 2013, C 472/11, Csaba Cipai, za: H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 11; zob. również J. Pisuliński, Sankcja zamieszczenia w umowie niedozwolonego postanowienia w świetle dyrektywy 93/13/EWG i orzecznictwa TSUE w: M. Romanowski (red.), Życie umowy konsumenckiej po uznaniu jej postanowienia za nieuczciwe na tle orzecznictwa TS UE, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 98 i n.[↩]
42. Zob. np. wyr. SN z 4.IV 2019, III CSK 159/17.[↩]
43. Vide uzasadnienie wyroku SN z 4 IV 2019 r., III CSK 159/17.[↩]
44. Zob. w związku z tzw. konwalidacją wadliwej czynności prawnej np. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 20.[↩]
45. Por. np. cytowany już wyr. SN z 4 IV 2019 r., III CSK 159/17.[↩]
46. Por. np. wyr. SN z 29 X 2019 r., IV CSK 309/18. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 15, podkreśla, że odmienną wykładnię przyjął TS UE, np. w wyroku z 14 III 2019, Zsuzsanna Dunai 118/17, pkt. 48 lub w wyroku z 3 X 2019 C 260/18, Kamil i Justyna Dziubak, nr. 44 (znana z mediów „sprawa Dziubaków”). W tym samym kierunku podążają m.in. cytowany już wyr. SN z 4 IV 2019 r., III CSK 159/17 oraz wyrok z 9 V 2019 r., I CSK 242/18.[↩]
47. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 15-16, zaznaczająca, że inna wykładnia pociągałaby za sobą niemożność kontroli klauzuli, bowiem w myśl art. 4 Dyrektywy 93/13 i transponującego ją art. 385 k.c., świadczenia główne nie są kontrolowane, przynajmniej nie w oparciu o przepisy konsumenckie; zob. ponadto uzasadnienie wyr. SN z 1 III 2017 r., IV CSK 285/16, w którym zaznaczono m.in. iż „postanowienia określające główne świadczenia stron”, o których mówi art. 385 (1) § 1 k.c. to w przeważające mierze świadczenia należące do przedmiotowo istotnych w ramach danego stosunku cywilnego, np. umowy kredtu, sprzedaż itp. (essentialia negotii).[↩]
48. Wyr. TS UE z 30 IV 2014, Árpád Kásler; C 26/13 pkt. 75; analogicznie wyr. z 20 IX 2017, Ruxandra Paula Andriciuc i in.; C- 186/16, pkt 45 oraz wyr. SN z 9 V 2019 r., I CSK 242/18 a także wyr. SN z 27 XI 2019 r., II CSK 483/18 z jasnym wskazaniem, iż poprzedzający zawarcie umowy obowiązek poinformowania o ryzyku kursowym winien być wykonany jednoznacznie i zrozumiale dla konsumenta, tak by pokazać mu (adekwatnie do jego możliwości intelektualnych i percepcyjnych), że zdecydowanie się na dany rodzaj kredytu jest decyzją ryzykowną (nawet bardzo), a to ponieważ może prowadzić do wynikającego z umowy z bankiem obowiązku zwrotu kwoty wielokroć wyższej niż udostępniona przez kredytodawcę i to pomimo terminowych spłat.[↩]
49. H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 21, cytująca wyroki TS UE z 14 VI 2012, C-618/10, Joaquín Calderón Camino, pkt 65 oraz z 30 V 2013 r., C-488/11, Dirk Brusse, pkt 57, a także z 21 I 2016 r., C-377/14, Ernst Radlinger, pkt 97.[↩]
50. Por. art. 385 § 2 k.c. oraz wyr. SN z 27 II 2019 r., II CSK 19/18.[↩]
51. Por. wyr. SN z 14 VII 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 7-8/2018, poz. 79 oraz wyr. z 4 IV 2019 r., III CSK 159/17. W pierwszym z orzeczeń SN wskazał m.in. że jeśli istnieją przeszkody w zastosowaniu innych aktów prawnych, ustalenie kursu spłaty kredytu udzielonego w CHF można nastąpić w oparciu o przepisy Prawa wekslowego (ustawa z r. 1936 -Prawo wekslowe; t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 160).[↩]
52. Por. jednak cytowany już przez nas wyr. TS UE z 3 X 2019 r., C-260/18 (tzw. sprawa Dziubaków), z jasnym stanowiskiem, iż art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 nie pozwala na uzupełnienie luk w umowie powstałych wskutek eliminacji klauzul abuzywnych wyłącznie w oparciu o regulacje krajowe o ogólnym charakterze (np. przepisy części ogólnej k.c.), przewidujące, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej (a zatem zamierzone przez strony) są uzupełniane m.in. przez skutki wynikające z zasad słuszności albo z ustalonych zwyczajów, które nie stanowią (nie są ujęte w formę) ius dispositivum dotyczącym umowy danego typu albo przepisów, znajdujących zastosowanie, o ile umawiające się strony zgadzają się na to. Zob. też K. Chrościk, Łyżka dziegciu w wygranej Państwa Dziubaków, Rzeczpospolita, 10. I. 2020 r.; https://tiny.pl/cmkmr (dostęp: 18.06.2023 r.).[↩]
53. Por. np. wyr. SN z 14 VII 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 7-8/2018, poz. 79.[↩]
54. W ten sposób Trybunał Sprawiedliwości UE w wyr. z 3 X 2019 r., C-260/18.[↩]
55. Por. uchwałę SN z 16 II 2021, III CZP 11/20, w której wskazano, iż stronie spłacającej kredyt w wykonaniu nieważnej umowy, przysługuje roszczenie o zwrot wpłaconych pieniędzy jako świadczenia nienależnego. Kwestia czy i w jakim zakresie jest ona dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanych sum stanowiących kredyt nie ma znaczenia. SN opowiedział się tu za tzw. teorią dwóch kondykcji, odrzucając tzw. teorię salda (H. Ciepła, Dochodzenie roszczeń…, 2023, s. 47-48).[↩]
56. Tekst jedn.: Dz.U.2023.146. Chodzi o dobrze znane roszczenie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze a rzeczywistym stanem prawnym. Roszczenie o usunięcie niezgodności może być ujawnione przez ostrzeżenie. Jak wskazuje art. 10 ust. 2, podstawą wpisu takiego ostrzeżenia może być nieprawomocne orzeczenie sądu bądź postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia. Ułatwieniem dla powoda jest brak wymogu wykazania interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia (art. 10 ust 2 in fine u.k.w.h.).[↩]