Alimenty - Poruszana tematyka
W niniejszym artykule poruszamy tematykę roszczeń, związanych z obowiązkiem zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o. ) oraz o możliwościach ich dochodzenia mimo braku orzeczenia o rozwodzie lub separacji. Szczególną uwagę poświęcamy wydawanemu w postępowaniu nieprocesowym nakazowi wypłaty wynagrodzenia jednego małżonka do rąk drugiego (art. 28 k.r.o.), porównując go z dochodzeniem roszczeń alimentacyjnych przy pomocy powództwa.
Alimenty - wprowadzenie do zagadnienia
Zgodnie z art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, oboje małżonkowie mają obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą założyli przez swój związek. Chodzi tu o usprawiedliwione potrzeby rodziny jako integralnej grupy, zarówno zbiorowe (mieszkanie, samochód, energia) jak i indywidualne (np. odzież, komputer osobisty, środki wykształcenia). Zakres obowiązku małżonka wyznaczają jego siły oraz możliwości majątkowe i zarobkowe czyli realny potencjał, nie zaś to co, faktycznie uzyskuje np. lekceważąc pracę[1]. Art. 27 k.r.o. reguluje podobną materię co dotyczące obowiązku alimentacyjnego art. 128-140 oraz 144 k.r.o.
Obowiązek alimentacyjny, o którym mowa w art. 27 ma jednak szerszą treść, gdyż jego celem jest uzyskanie środków, które zapewnią prawidłowe funkcjonowanie całej rodziny, z zachowaniem zasady równej stopy życiowej[2]. Roszczenia wynikające z tego przepisu korzystają z przywilejów przewidzianych dla roszczeń alimentacyjnych z art. 128 i n. k.r.o., zaś małżonkowi, który ponosił za swego partnera koszty utrzymania rodziny, przysługuje roszczenie regresowe[3]. Omawiany tu obowiązek alimentacyjny powstaje wraz z zawarciem małżeństwa, gaśnie zaś w chwili jego unieważnienia lub ustania (rozwód, śmierć małżonka). Istnienie obowiązku alimentacyjnego jest niezależne od posiadania dzieci na utrzymaniu, a tym bardziej od obowiązującego małżonków ustroju majątkowego. Co do separacji de facto, większość doktryny przyjmuje, że obowiązek z art. 27 k.r.o. trwa również po jej zaistnieniu, gdyż wciąż trwa rodzina powołana do życia zawarciem małżeństwa, a co za tym idzie obowiązuje w niej zasada równej stopy życiowej jej członków[4]. Nie budzi wątpliwości, że omawiany tu obowiązek gaśnie w razie prawomocnego orzeczenia o separacji.
Ekspresowa procedura w interesie rodziny
Artykuł 28 § 1 k.r.o. przewiduje specjalny, uproszczony tryb, pozwalający rodzinie na dochodzenie od osoby uchylającej się od dobrowolnego wypełniania obowiązku przewidzianego w art. 27 k.r.o. koniecznych środków utrzymania. Przepis ma charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens), zatem małżonkowie nie mogą czynnością prawną wyłączyć jego obowiązywania, a jego zastosowanie nie zależy od łączącego ich ustroju majątkowego[5]. Warto dodać, że do wydania nakazu (zapłaty alimentów) nie jest konieczne, by niesumienny małżonek wcale nie przyczyniał się do zaspokajania potrzeb swej rodziny, wystarcza częściowe zaniechanie.
By zaktualizowała się możliwość skorzystania z art. 28 § 1 k.r.o. muszą być spełnione dwie przesłanki:
- pierwszą z nich jest niewypełnianie przez jednego z małżonków obowiązku, o którym mowa w art. 27,
- drugą zaś jest pozostawanie małżonków we wspólnym pożyciu. Wobec tego, separacja faktyczna nie pozwala na wydanie nakazu przewidzianego w art. 28 § 1[6].
Jeśli wspólne pożycie ustało już po wydaniu nakazu, nie traci on „automatycznie” swej mocy, jednakże sąd może na wniosek małżonka przeciwko któremu nakaz wydano, nakaz ów zmienić lub uchylić stosownie do okoliczności sprawy. Jeszcze w r. 1966 Sąd Najwyższy wskazał, że bezzasadne zerwanie na stałe pożycia przez małżonka w stosunku do którego wydano nakaz z art. 28 § 1 k.r.o. nie stanowi uzasadnienia dla uchylenia tegoż nakazu jeśli wskazana w nim suma jest rzeczywiście wypłacana[7]. Takie stanowisko można oceniać jako zbyt kategoryczne[8]. Kilka lat później, bo w r. 1973 Sąd Najwyższy przyjął odmienną wykładnię, stwierdzając, że obowiązany na mocy art. 28 k.r.o. jest uprawniony do wniesienia o uchylenie nakazu, o ile wspólne pożycie ustało. Nie ma znaczenia kto i z jakich powodów pożycie zerwał[9]. Taki pogląd odpowiada po części aktualnemu brzmieniu art. 28 § 2, zgodnie z którym ustanie pożycia po wydaniu nakazu nie prowadzi per se do pozbawienia go mocy, jednak każdy z małżonków jest uprawniony do wniesienia do sądu o zmianę bądź uchylenie nakazu[10].
Jakie dochody mogą być objęte nakazem alimentacyjnym?
Do należności wypłacanych na postawie art. 28 k.r.o. należy nie tylko wskazane expressis verbis w tymże przepisie wynagrodzenie za prace. Chodzi o wszelkie należności cechujące się powtarzalnością, zatem np. premie, dodatki za nadgodziny, „13 pensję” a nawet odszkodowanie za pozbawione podstaw zwolnienie pracownika[11]. Wytyczne z r. 1987 zaliczyły do należności, które nie mogą być objęte postanowieniem wydanym w oparciu o art. 28 wierzytelności ze sporadycznie zlecanych prac recenzyjnych, literackich itp. Jednakże w świetle aktualnej treści art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o. nakaz może obejmować zarówno dochody periodyczne jak i zarobki uzyskiwane tylko incydentalnie. Dzieje się tak, gdyż przepis używa generalnego określenia „dochody z innej działalności zarobkowej”, zatem bez dodatkowych kwalifikacji[12]. Z zakazu pobierania wynagrodzenia wynika a minori ad maius zakaz rozporządzania wierzytelnościami o zarobki i wynagrodzenia (np. cesja, zastaw na prawie). Małżonek oczywiście pozostaje wierzycielem, jednak nie jest przyjmującym (recypientem) świadczeń będących przedmiotem tych wierzytelności[13]. Trzeba zaznaczyć, że art. 28 k.r.o. nie stosuje się do należności, które nie są de iure dochodem współmałżonka (np. odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość wchodzące do jego majątku osobistego[14]). Co ciekawe, w art. 28 użyto błędnie oznaczającej alternatywę rozłączną partykuły „albo”. Przepis sugeruje zatem, że wykluczona jest łączna wypłata wynagrodzenia i innych należności. Orzecznictwo opowiada się jednak konsekwentnie właśnie za wypłatami łącznymi[15].
Kwestie proceduralne związane z art. 28 k.r.o. - wydaniem nakazu zapłaty alimentów
Omawiany tu nakaz zapłaty sąd wydaje w postępowaniu nieprocesowym, wszczynanym zwykle na wniosek małżonka obowiązanego (art. 506 k.p.c.[16]). Z wnioskiem może wystąpić również prokurator (art. 7 k.p.c.) oraz organizacja pozarządowa (art. 8 oraz 61 k.p.c.). Przed wydaniem nakazu sąd umożliwia małżonkowi, przeciwko któremu ma on być wydany złożenie wyjaśnień (o ile jego wysłuchanie nie jest niemożliwe albo niecelowe, art. 565 § 1 i 2 k.p.c.). Postanowienie o wydaniu nakazu winno zapaść po zorientowaniu się przez sąd, przynajmniej w ogólnym zarysie, o zakresie obowiązków przyczyniania się małżonka do zaspokajania potrzeb swej rodziny[17]. Uczestnikom postępowania w pierwszej instancji przysługuje apelacja. Wypis postanowienia wydanego na podstawie art. 28 k.r.o. sąd przesyła dłużnikowi małżonka, jednak nie jest możliwe prowadzenie na jego podstawie postępowania egzekucyjnego[18]. W związku z tym sąd nie nadaje mu klauzuli wykonalności. Nie zachodzi tu res iudicata - jeśli nastąpi zmiana stosunków, postanowienie nakazujące wypłatę wynagrodzenia do rak drugiego z małżonków może być zmienione[19]. Do wypłat w trybie art. 28 nie stosuje się ograniczeń egzekucji[20], zatem możemy mieć do czynienia z bardzo daleko posuniętym zredukowaniem praw obowiązanego małżonka, a nawet zupełnym pozbawieniem go wynagrodzenia[21].
Dochodzenie środków od współmałżonka przy pomocy powództwa
Skorzystanie ze ścieżki przewidzianej w art. 28 k.r.o. jest prawem małżonka, jednak nie jest jego obowiązkiem. Ustawodawca pozwala zatem na wytoczenie powództwa z żądaniem nakazania przez sąd analogicznych wypłat do rąk drugiego z małżonków. Pozew powinien jasno wskazywać, że wypłaty te są przeznaczone na zaspokajanie potrzeb rodziny. W praktyce tryb procesowy często okazuje się lepszym rozwiązaniem, gdyż powód korzysta z przywilejów właściwych roszczeniom alimentacyjnym, tak na etapie postępowania rozpoznawczego, jak i egzekucyjnego[22]. Oprócz tego nie ma znaczenia pozostawanie we wspólnym pożyciu.
Na rzecz skorzystania z powództwa przemawia również postulat zwężającej wykładni art. 28 k.r.o. jako przepisu wyjątkowego (exceptiones non sunt extendendae)[23]. Ze względu na uprzywilejowaną pozycję roszczeń alimentacyjnych oraz gwarancje procesowe i prawnorodzinne ochrony dobra rodziny, trudno przyjmować a priori, że jeśli małżonkowi pozostającemu we wspólnym pożyciu odmówiono wydania nakazu w trybie art. 28 k.r.o., to naruszono z pewnością dobro rodziny[24]. W każdym wypadku niezbędne jest uwzględnienie ratio legis art. 28, a zatem ustalenie dodatkowego dobra rodziny, które ten przepis chroni[25]. Zwykle wierzyciel i dłużnik alimentacyjny żyją w odrębnych rodzinach, a co za tym idzie uprawniony do alimentów ma z reguły szansę na doraźną pomoc właśnie swej rodziny. Łagodzi to skutki ewentualnego opóźnienia świadczeń. Art. 28 dotyczy sytuacji, gdy rodzina pozostaje we wspólności gospodarczej, z której korzysta również nierzetelny małżonek, zatrzymujący dochody dla siebie. Stąd oczywista potrzeba dodatkowej ochrony poprzez przywilej umożliwiający wpływanie potrzebnych środków do wspólnego budżetu bez zwłoki a przy tym w wysokości pozwalającej na utrzymanie całej rodziny, w tym dłużnika[26]. Stąd uproszczenia proceduralne, a zwłaszcza pominięcie etapu postępowania egzekucyjnego oraz ograniczeń przewidzianych w art. 1083 § k.p.c.[27].
Mimo to, w doktrynie zwrócono uwagę, że nakaz wypłaty z art. 28 k.r.o. nie wpływa na dopuszczalność prowadzenia egzekucji z wynagrodzenia przez innych wierzycieli małżonka. Przywilej pierwszeństwa należności alimentacyjnych (art. 1025 § 1 pkt 2 k.p.c.) wymaga tytułu egzekucyjnego (np. wyroku). Dopiero na podstawie tego tytułu może rozpocząć się egzekucja z wierzytelności małżonka, co do której już trwa inna egzekucja[28].
Niniejszy artykuł powstał w ramach specjalizacji naszej Kancelarii Adwokackiej z Prawa Rodzinnego Jeżeli zainteresował Cię niniejszy artykuł lub masz pytania lub sprawę o alimenty na dziecko, skontaktuj się z naszym adwokatem.
[1] Odpowiednie zastosowanie znajdzie zatem art. 136 k.r.o., zgodnie z którym nie będzie brana pod uwagę zmiana sytuacji majątkowej małżonka spowodowana tym, że w przeciągu ostatnich trzech lat przed dochodzeniem roszczenia opartego na art. 27 zrzekł się on bez istotnego powodu zatrudnienia albo zmienił pracę na mniej dochodową (zob. np. J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2021, art. 27, nb 3).
[2] . J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, art. 27, nb 8.
[3] Wynika ono z art. 140 k.r.o., zob. J. Gajda, ibidem, nb 10 oraz uchwała SN z 29 stycznia 1954 r., I C 3074/52, OSNCK 1955, Nr 4, poz. 68.
[4] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, art. 27, nb 12; por. jednak orzecznictwo skłaniające się ku decydującej roli żywej więzi rodzinnej, np. wyr. SN z 28 stycznia 1998 r., II CKN 585/97, OSP 1999, Nr 2, poz. 29 oraz w kontekście renty wdowiej wyr. SA w Gdańsku z 14 maja 2014 r., III AUa 1441/13, Legalis.
[5] J. Pawliczak [w:] K. Osajda (red.), KRO. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2020, art. 28 nb 8 ze wskazaniem na wyr. Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 15 kwietnia 2016 r., III AUa 1730/15, Legalis.
[6] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, kom. do art. 28 teza 1. Jeśli brak więzi fizycznej i duchowej, to dla przyjęcia istnienia więzi gospodarczej małżeństwa nie wystarczy samodzielne utrzymywanie przez jednego z małżonków wspólnie zajmowanego mieszkania (post. SO w Poznaniu z 7 stycznia 2014 r., XV Ca 1495/13).
[7] Uchwała SN z 30 sierpnia 1966 r., III CZP 67/66, Nowe Prawo 1967, nr 6, s. 799.
[8] W ten sposób J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, nb 1.
[9] Post. SN z 29 marca 1972 r., III CRN 585/71, OSNCP 1973, nr 2, poz. 13.
[10] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, nb 1. Sąd ma trzy możliwości: może oddalić wniosek, a w konsekwencji utrzymać nakaz w mocy bez modyfikacji (zdaje się, że jest to optymalna decyzje gdy mamy do czynienia z wypłatą jedynie części wynagrodzenia małżonka nierealizującego obowiązku przewidzianego w art. 27 k.r.o.); może też treść nakazu zmienić lub uchylić. Uchylenie może nastąpić zwłaszcza gdy wystąpi rażąca kolizja interesów małżonków (Gajda, ibidem).
[11] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, kom. do art. 28, nb 6 z powołaniem się na wytyczne Sądu Najwyższego w sprawa o alimenty – uchwała SN z 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42, pkt II.
[12] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, kom. do art. 28, nb 7.
[13] K. Gromek [w:] KRO. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2020, kom. dso art. 28, nb 7.
[14] Uchwała SN z 30 września 1976 r., III CZP 97/75, OSNCP 1977, Nr 5-6, poz. 83.
[15] K. Gromek [w:] KRO…, kom. do art. 28, nb 2.
[16] Na tryb nieprocesowy zdecydowano się by zmniejszyć ryzyko eskalacji konfliktu małżeńskiego; sąd winien nakłaniać małżonków do zawarcia ugody, zob. J. Pawliczak [w:] K. Osajda (red.), KRO. Komentarz, art. 28 nb 4 i 19.
[17] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO…, kom. do art. 28, nb 3. Ustalenia sądu zamieszcza się w uzasadnieniu postanowienia.
[18] Ibidem.
[19] Analogicznie do art. 138 k.r.o. dotyczącego obowiązku alimentacyjnego. Następuje to w postępowaniu nieprocesowym (zob. np. uchwała Sądu Najwyższego z 11 marca 1971 r., III CZP 96/70, OSNCP 1971, Nr 11, poz. 192
[20] Zwłaszcza art. 1083 § 1 oraz art. 831 § 1 pkt 2 k.p.c.
[21] K. Gromek [w:] KRO. Komentarz, uw. do art. 28, nb 6.
[22] J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), KRO… , nb 8.
[23] K. Gromek, KRO…, art. 28, nb 6.
[24] Ibidem.
[25] Ibidem.
[26] Ibidem.
[27] Ibidem.
[28] Zob. np. J. Pawliczak [w:] K. Osajda (red.), KRO…, art. 28, nb 40.
